Antiseptikler mikropları öldürmek için kullanılan ilâçlardır. Çeşitli hastalık yapan, gıda maddelerini bozan mikropların çoğalmalarına engel olmak, bunları tamamıyla öldürmek için çeşitli antiseptik maddeler vardır. Mikroba vücut içinde tesir edenlere antiseptik, vücut dışında tesir edenlere ise dezenfektan denirse de bu iki terim çok defa birbiri yerine kullanılmaktadır.
Vücut içinde mikropların üremesini önleyen, ya da onları yok eden çeşitli madensel, bitkisel ilâçlar, sülfamitler, antibiyotikler dışında yara tedavisinde, vücut temizliğinde, evin, odaların, eşyaların mikropsuz hale getirilmesinde çeşitli antiseptik ilâçlar kullanılır. Bunlardan gündelik hayatımızda, hastanelerde, şehir temizliğinde en çok kullanılanlar şunlardır: Klor, kireçkaymağı, dakin solüsyonu, javel suyu, oksijenli su, iyot, potasyum klorat, potasyum permanganat, asit borik, gümüş nitrat, rivanol, asit fenik, formol, lizol, likroform, detol, iyodoform, dermatol.
KLOR
Yeşilimtırak, çok tahriş edici bir gazdır. Birinci Dünya Savaşı’nda zehirli gaz olarak kullanıldı. Bugün ancak şehirlerin su dezenfeksiyonun- da binde 4-5 oranında sulandırılmış olarak kullanılmaktadır. Meselâ, İstanbul’un kullanmakta olduğu su Ter- kos Gölü’nden Kâğıthane’deki havuzlara geldikten sonra, oradaki büyük depolarda klorlanarak şehre gönderilir.
KİREÇKAYMAĞI
Kimyada adı kalsiyum lıipokVorit- tir. Suda erir. °’ol eriyiği (mahlûlü) iyi bir antiseptiktir. Mikrop öldürcü etkisi klor çıkarmasından ileri gelir. Salgın hastalıklarda, özellikle kolerada şüpheli çamurlara, sulara karıştırılır. Su dezenfeksiyonunda da kullanümaktadı r.
DAKİN SOLÜSYONU
Bileşimi sodyum hipoklorit ile sod- yum hidro karbonattır. Bu da oldukça tahriş edicidir. Yara pansımanın- da bugün kullanılmamaktadır.
JAVEL SUYU
Kimya bakımından potasyum hipoklorit eriyiğidir. Çamaşır suyu da denir. Kirleri, lekeleri çıkarttığı gibi iyi bir antiseptiktir.
POTASYUM KLORAT
Gargara olarak kullanılır. Pastilleri ağız, boğaz hastalıklarında emilerek de kullanılır. İdrarla, tükürükle vücuttan atılır. Bugün pek önemi yoktur, yerini daha iyi antiseptikler almıştır.
İYOT
En çok tentürdiyot şeklinde kullanılır. Tentürdiyot, iyodun alkolde eritilmesiyle elde edilen bir sıvıdır. %7 iyot, %3 potasyum iyodür, %90 alkol karışımıdır. Antiseptik etkisi olan madde iyottur. Açık bir yaranın üzerine konabilecek çeşitli mikropları kırmak için kullanılır.
Tentürdiyot ancak dıştan kullanılan bir ilâçtır. İçilirse mideyi, sindirim organlarını tahriş eder, hatta delebilir. Tentürdiyot içen bir kimseye nişastalı su verilmelidir. Nişastayı yumurta akı ile çalkalamak daha faydalı sonuç verir. Bazı kimseler iyoda karşı hassastır. Tentürdiyot sürülünce deride kabarma, şişme, solunum borusunda şişmeden dolayı tıkanma olabilir.
Tentürdiyot, yıllardan beri kullanılagelmiş, bugün de hâlâ değerini elde tutan çok iyi bir antiseptiktir. Binde 2 yoğunlukta olursa her mikrobu öldürür. Daha az bir yoğunlukta bile onları etkisiz bırakır. Deriye sürülünce en üstteki hücreleri harap eder, derinin derinliklerine inerek antiseptik etkisini orada gösterir. Deriden emildikten 15 dakika sonra idrarda iyot bulunabilir.
OKSİJENLİ SU
Kimya bakımından hidrojen peroksittir. Antiseptik hassası hem oksijen çıkarmasından, hem de asitliğinden ileri gelir. Antiseptik kudreti o kadar yüksek değildir. Yara pansumanında, kanamaları durdurmak için kullanılır. Kanı pıhtılaştırıcı ve damarları büzücü etkisi vardır. Bir bardak suya bir çorba kaşığı konarak gargara yapılabilir. Gene aynı şekilde sulandırıldıktan sonra içine batırılan uzunca kesilmiş gazlı bezlerle burun kanamasında buruna tampon yapılabilir.
POTASYUM PERMANGANAT
Koyu mor renkte bir maddedir. Suda eritilerek kullanılır. Koyu eriyikleri tahriş edici olduğundan dört binde bir, altı binde bir oranında eriyikleri kullanılır.
Eczanelerde potasyum permanganatın 0,25 gramlık tabletleri satılır. Bunlardan bir tablet 1 kilogram suya atılırsa 1/4.000 oranında eriyik elde edilmiş olur. Evlerde bu tabletleri çocukların erişemeyeceği emin bir yerde saklamalıdır, çünkü içilecek olursa zehirler. Potasyum permanganat eriyiği dıştan antiseptik olarak bazı yaralara, ısırıklara, kaşıntılara, karşı kullanılır.
Ayak parmakları arasındaki kaşıntılarda akşamları potasyum permanganatla pansuman yapmak faydalıdır. Yılan sokmasında sokulan yerin biraz üst kısmından bandaj (bağ, sargı) koyduktan sonra ısırığın çevresine bu antiseptik şırınga edilebilir. Permanganat burada yılan zehrini oksitleyerek bileşimini bozmak suretiyle etki gösterir.
ASİT BORİK
Beyaz kristal bir tozdur. Suda, gliserinde, vazelinde erir Antiseptik kudreti azdır. Mikropların üremesini önler. Bugün pek kullanılmıyor. Yaraların pansumanında %4, göz antiseptiği olarak %2 eriyikleri kullanılabilir. Asit borikli sabunlar, merhemler vardır,
GÜMÜŞ NİTRAT
Gümüşün amonyaklı bileşimidir. Nitrat darjan da denir. Eriyiği en çok °/ol oranında kullanılır. Yeni doğan çocuğun gözüne damlatılır, yaraları yıkamak için de kullanılır Bir de kalem halinde nitrat darjan vardır. Kapanmayan, burjon denilen kırmızı, kolay kanar kabarıklar yapmış yaralara sürülür, burjonları yok ederek yaraların iyice kapanmasını sağlar.
SÜBLİME
Beyaz kristal bir tozdur. Kimyada adı Civa biklorürdür. Suda erir, 0,50-1 gramlık pastilleri vardır. Bunlar suya atılarak antiseptik eriyikler yapılır. Çok zehirlidir. Evlerde kullanılması tavsiye edilmez.
ASİT FENİK
Fena bir kokusu vardır, cildi tahriş eder. En çok belâları, helâ çukurlarını dezenfekte etmekte kullanılır.
FORMOL
Keskin kokulu, öksürtücü, göz yaşartıcı bir gazdır, suda iyi erir. Antiseptik olarak eriyikleri kullanılır. Binde bir eriyiği bütün mikropları öldürür. Formol deriyi tahriş eder İçilecek olursa zehirler. En çok laboratuvar aletlerinin dezenfeksiyonunda kullanılır. Hasta odasının temizlenmesinde de kullanılabilir.
LİZOL
Zehirlidir. Daha çok odaların, eşyaların dezenfeksiyonunda kullanılır.
DETOL
Zehirsizdir. Vücut temizliğinde, yara pansumanında, böcek sokmalarında güvenle kullanılabilir. Odaların, eşyaların dezenfeksiyonunda da iyi bir antiseptiktir.
RIVANOL
Sarı bir tozdur. En çok binde bir eriyiği kullanılır. Yaraların, yanıkların, pansumanında, gargara olarak iyi bir antiseptiktir. Mukozaları tahriş etmez.
IYODOFORM
Sarı bir tozdur. Kokusu hastane kokusu gibidir. Suda erimez, en çök eterde, alkolde erir. Antiseptik kudreti hafiftir. Mikropları geç öldürse de üremesini durdurur. Yara pansumanında kullanılır. Merhemi, iyodoformlu gazlı bezi vardır. İyot çıkararak antiseptik etki gösterir Yaranın ağrısını biraz alır, çabuk kapanmasına yardım eder. Yalnız dikkatli olmalıdır, devamlı kullanılırsa emilerek zehirlenmelere yol açabilir.
DERMATOL
Bir bizmut bileşiğidir. İyodoform gibi kullanılır. Yaraya ekilmek üzere toz şekli vardır.